Ograniczenie władzy rodzicielskiej – kiedy i jak?

W praktyce spraw rodzinnych bardzo często pojawia się pytanie, kiedy sąd może ograniczyć władzę rodzicielską i co w praktyce oznacza taka ingerencja. Chociaż jest to temat budzący wiele emocji, mechanizmy ustawowe są jasne: każda decyzja sądu musi uwzględniać przede wszystkim dobro dziecka, a ingerencja w zakres władzy rodzicielskiej jest dopuszczalna wyłącznie wtedy, gdy to dobro jest rzeczywiście zagrożone.

Czym jest władza rodzicielska i co obejmuje?

Zgodnie z art. 95 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (KRO) władza rodzicielska obejmuje obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do jego wychowania z poszanowaniem jego godności i praw, przy czym powinna być wykonywana tak, jak wymaga tego dobro dziecka. W ramach tej pieczy mieści się w szczególności zapewnienie dziecku bezpieczeństwa, prawidłowej opieki medycznej, edukacji, kształtowania warunków wychowawczych, a także reprezentowania małoletniego w czynnościach prawnych.

Kiedy dobro dziecka jest zagrożone?

Podstawę prawną ingerencji sądu w wykonywanie władzy rodzicielskiej stanowi art. 109 § 1 KRO, który pozwala sądowi opiekuńczemu wydać odpowiednie zarządzenia, gdy dobro dziecka jest zagrożone. Przepis ten nakłada na sąd obowiązek oceny konkretnej sytuacji życiowej małoletniego i ustalenie, czy zachowania jednego lub obojga rodziców prowadzą do naruszenia jego bezpieczeństwa, stabilności, prawidłowego rozwoju lub dobrostanu psychicznego.

W praktyce sądy uznają za sytuacje powodujące zagrożenie dobra dziecka m.in.:

• nadużywanie alkoholu przez rodzica,
• stosowanie przemocy fizycznej lub psychicznej,
• pozostawianie dziecka bez opieki,
• poważne zaniedbania w zakresie zaspokajania podstawowych potrzeb dziecka,
• uporczywe ignorowanie zaleceń lekarskich lub terapeutycznych,
• a także konflikty między rodzicami o takim nasileniu, które trwale uniemożliwiają wspólne podejmowanie decyzji w kluczowych sprawach dotyczących małoletniego.

Sąd opiekuńczy każdorazowo bada, czy pomiędzy określonym zachowaniem rodzica a powstałym zagrożeniem istnieje adekwatny związek przyczynowy. Dopiero ustalenie takiej zależności pozwala sądowi zastosować środki przewidziane w art. 109 § 2 KRO. Środki te są zróżnicowane, a ich dobór powinien być dostosowany do rodzaju i stopnia zagrożenia, tak aby ingerencja w wykonywanie władzy rodzicielskiej była konieczna, proporcjonalna i jak najmniej dolegliwa, przy jednoczesnym zapewnieniu pełnej ochrony dobra dziecka.

Na czym polega ograniczenie władzy rodzicielskiej?

Ograniczenie władzy rodzicielskiej może przybrać różne formy, a sąd dobiera je proporcjonalnie do skali problemu. Najczęściej spotykaną formą jest ustanowienie nadzoru kuratora, który monitoruje sposób wykonywania opieki. Nadzór kuratora polega na tym, że sąd powołuje kuratora rodzinnego, którego zadaniem jest objęcie rodziny stałą pieczą o charakterze kontrolnym i pomocowym. Kuratorzy sądowi w Warszawie dokonują wizyt w miejscu zamieszkania dziecka, rozmawiają z rodzicami, monitorują sposób sprawowania opieki, higienę, warunki bytowe, relacje rodzinne, realizację zaleceń lekarskich i terapeutycznych, sposób organizacji czasu dziecka czy dbałość o jego edukację. Kurator ma również obowiązek reagować w sytuacjach niepokojących i składać cykliczne sprawozdania do sądu opiekuńczego.

Sprawozdania te nie mają charakteru czysto opisowego. Stanowią one podstawę do dalszych decyzji sądu, w tym ewentualnej zmiany zastosowanych zarządzeń, jeśli okaże się, że dotychczasowe środki nie zapewniają dziecku właściwej ochrony. W istocie nadzór kuratora pełni podwójną funkcję: z jednej strony kontrolną, z drugiej prewencyjną i wspierającą. Jego celem jest nie tylko bieżące monitorowanie sytuacji dziecka, lecz także wzmocnienie rodzica w prawidłowym wykonywaniu jego obowiązków, tak aby możliwe było osiągnięcie trwałej poprawy sytuacji rodzinnej.

Poza nadzorem kuratora sąd może zastosować także inne środki przewidziane w art. 109 § 2 KRO. W praktyce sąd może:

• powierzyć jednemu z rodziców wyłączne prawo do podejmowania decyzji o leczeniu dziecka,
• przyznać jednemu z rodziców wyłączną kompetencję do wyboru szkoły, terapii lub zajęć dodatkowych,
• pozostawić jednemu rodzicowi decyzyjność w sprawie wydania paszportu i wyjazdów zagranicznych,
• ograniczyć drugiemu rodzicowi prawo współdecydowania jedynie do drobnych bieżących spraw albo jedynie do zasięgania informacji.

Takie rozwiązanie jest stosowane zwłaszcza wtedy, gdy postawa jednego z rodziców prowadzi do paraliżu decyzyjnego np. celowego blokowania leczenia, terapii, zmiany szkoły lub uczestnictwa dziecka w zajęciach specjalistycznych.

W sytuacjach bardziej wymagających sąd może zobowiązać rodzica do podjęcia określonych działań. Może to być:

• obowiązek podjęcia terapii uzależnień,
• obowiązek współpracy z asystentem rodziny,
• obowiązek uczestnictwa w konsultacjach psychologicznych lub pedagogicznych,
• obowiązek zapewnienia dziecku określonych warunków bytowych (porządku, regularnych badań, rehabilitacji itp.).

Sąd nie ogranicza się tu jedynie do kontroli, lecz nakłada na rodzica precyzyjne obowiązki, których realizacja ma służyć poprawie funkcjonowania dziecka.

Sąd może również uregulować sposób wykonywania pieczy poprzez umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej lub placówce opiekuńczo-wychowawczej, jeżeli zagrożenie jest poważne, ale nie uzasadnia jeszcze pozbawienia władzy rodzicielskiej. Jest to środek stosowany w sytuacjach, gdy dziecko wymaga natychmiastowej ochrony, a jednocześnie możliwe jest, że przy wsparciu i nadzorze rodzic będzie w stanie odzyskać zdolność do właściwej opieki.

Jak wygląda postępowanie?

Wniosek o ograniczenie władzy rodzicielskiej składa się do sądu rejonowego, wydziału rodzinnego, właściwego ze względu na miejsce zamieszkania dziecka. W praktyce sądów w Warszawie pismo to musi być precyzyjne zarówno w zakresie wskazania żądania, jak i jego uzasadnienia. Nie wystarczy ogólne stwierdzenie, że „władza rodzicielska powinna zostać ograniczona". Konieczne jest dokładne określenie, na czym ma polegać ingerencja Sądu, np. poprzez wprowadzenie nadzoru kuratora, przyznanie jednemu z rodziców prawa do samodzielnego decydowania o leczeniu czy edukacji dziecka, ograniczenie prawa współdecydowania drugiemu rodzicowi wyłącznie do określonych kategorii spraw albo nałożenie określonych obowiązków.

Uzasadnienie wniosku musi być oparte na faktach i poparte odpowiednimi dowodami. W praktyce są to przede wszystkim:

• dokumentacja medyczna potwierdzająca zaniedbania lub brak współpracy z lekarzami,
• notatki policji dotyczące interwencji domowych, przemocy, nadużywania alkoholu,
• zaświadczenia z placówek edukacyjnych lub terapeutycznych dotyczące zachowania dziecka lub braku współpracy rodzica,
• opinie psychologów, terapeutów, pracowników socjalnych,
• korespondencja e-mail, SMS, nagrania, potwierdzające konkretne zachowania rodzica,
• zeznania świadków: nauczycieli, członków rodziny, sąsiadów, terapeutów lub kuratorów.

Nadto w zależności od charakteru sprawy sąd może zarządzić:

• wywiad środowiskowy przeprowadzany przez kuratora sądowego, którego zadaniem jest ocena warunków bytowych, relacji rodzinnych i sposobu sprawowania opieki,
• opinię Opiniodawczego Zespołu Specjalistów Sądowych (OZSS) – specjaliści psycholodzy i pedagodzy oceniają relacje dziecka z rodzicami, ich kompetencje wychowawcze, poziom konfliktu oraz to, czy kontakt i współpraca rodziców nie naruszają dobra dziecka. Opinia OZSS bywa dowodem często decydującym o kierunku rozstrzygnięcia, ponieważ pozwala sądowi dokonać obiektywnej oceny sytuacji rodzinnej na tle specjalistycznej wiedzy z zakresu psychologii i pedagogiki.

Należy pamiętać, że sąd prowadzi postępowanie z perspektywy ochrony dobra dziecka, a nie konfliktu rodziców. Dlatego kluczowe jest przedstawienie sytuacji w sposób konkretny, udokumentowany i ukierunkowany na wykazanie, że określone zachowania rodzica realnie zagrażają dziecku lub destabilizują jego funkcjonowanie.

Po zgromadzeniu materiału dowodowego sąd ocenia skalę zagrożenia i decyduje, czy ograniczenie jest konieczne, a jeśli tak to w jakim zakresie. Istotne jest, że rozstrzygnięcia dotyczące władzy rodzicielskiej mogą być zmienione, jeśli sytuacja ulegnie poprawie. Rodzic ma prawo wystąpić o zmianę rozstrzygnięcia, jeżeli wypełnia obowiązki, podejmuje terapię lub poprawił warunki bytowe dziecka.

Ograniczenie władzy rodzicielskiej jest środkiem ingerującym głęboko w sferę rodziny, ale stosowanym wtedy, gdy wymaga tego dobro dziecka. Sąd nie podejmuje decyzji na podstawie deklaracji jednego z rodziców, lecz w oparciu o przeprowadzone dowody. Dlatego prawidłowe przygotowanie wniosku o ograniczenie władzy rodzicielskiej, wskazanie konkretnych sytuacji i przedstawienie rzetelnej dokumentacji ma kluczowe znaczenie dla przebiegu sprawy. W praktyce sądowej w Warszawie sprawy dotyczące ograniczenia władzy rodzicielskiej wymagają szczególnie starannego przygotowania materiału dowodowego, ponieważ sąd opiekuńczy każdorazowo dokonuje indywidualnej oceny sytuacji dziecka i jego rodziny.